cze 3 2021

Janusz Muniak

Andrzej Trzaskowski Quintet – „Kwinty / Quints” from „Jazz Jamboree 1964” (Janusz Muniak – alto sax)

Oprac. Ewa Kałużna Fot. Andrzej Rumianowski, Jarosław Kruk, Marek Karewicz, bibliotekapiosenki.pl, makowski.pl, wybrane albumy

JANUSZ MUNIAK (ur. 3 czerwca 1941, zm. 31 stycznia 2016),

ceniony saksofonista jazzowy, także flecista, kompozytor i aranżer, jeden z prekursorów free jazzu w Polsce i Europie. Nazywany „sercem polskiego jazzu”. Człowiek wielkiej szczerości, dobroci i poczucia humoru.

Grał w zespołach najważniejszych polskich jazzowych liderów – Komedy, Trzaskowskiego, Stańko, Ptaszyna.

O Komedzie mówi się, że był „duszą polskiego jazzu”, Trzaskowski to „mózg polskiego jazzu”, a Muniak – „serce polskiego jazzu”.

„Był niezwykle sympatycznym człowiekiem, dowcipnym, ciepłym, a przede wszystkim – znakomitym jazzmanem, o wielkim sercu do muzyki. Nikt nie potrafił grać standardów z takim zaangażowaniem i dociekliwością, jak on. Odkrywał w kompozycjach to, czego nie zauważali inni. Nasycone emocjami brzmienie jego saksofonu, trafiało do każdego słuchacza, nawet jeśli nie interesował się jazzem” (rp.pl).

Włodzimierz Nahorny nagrał w 1967 debiutancki album, któremu nadał mu tytuł „Heart” („Serce”). Balladę „Serce” zadedykował Januszowi Muniakowi, i skomentował: „Wszystko, co czułem – zagrałem. Muniak nie lubił free jazzu, a płyta „Heart” jest nagrana właśnie w tym stylu. Muniak wolał nurt główny – klasykę, standardy. I ten kawałek jest taki właśnie, taki 'Jasiowy’. Przez całe swoje życie, Janusz rewanżował mi się za tę muzyczną dedykację. – po prostu był. A serce miał otwarte i rozgrzane” (culture.pl):

---

---

Włodzimierz Nahorny – „Serce Muniaka / Muniak’s Heart” 1967

Po śmierci Janusza Muniaka w 2016, napisano: „Jedna z najbarwniejszych postaci polskiego jazzu. Kolos saksofonu. Grał w zespołach Trzaskowskiego, Komedy, Stańko i Ptaszyna. Przez cztery dekady prowadził własne zespoły. Nie w pełni doceniany, pozostający w cieniu swoich bardziej sławnych kolegów, był światowej klasy saksofonistą, mistrzem jazzowych standardów i ballad, natchnionym improwizatorem w tradycji, wywodzącej się od Colemana Hawkinsa i Lestera Younga, i rozwijanej przez takich luminarzy, jak Johnny Griffin, Dexter Gordon, Stan Getz, Joe Henderson, ale także Archie Shepp i John Coltrane. Sam krzyżował instrumenty z Donem Cherry, Hankiem Jonesem, Freddie’em Hubbardem, Hankiem Mobleyem i Charlie’em Venturą. Miał swój własny sound, będący syntezą tych wszystkich wpływów, swój charakterystyczny sposób kształtowania dźwięku i budowania frazy” (jazzforum.com.pl),

Jego muzykę wyróżniało głębokie i ciepłe brzmienie saksofonu, oraz przekonujące improwizacje.

Najważniejszy był dla niego zawsze akustyczny mainstream, amerykańskie standardy i jazzowa klasyka, choć grał też free jazz.

POCZĄTKI MUZYCZNE

Janusz Muniak urodził się w Krakowie – jednej z kolebek jazzu w Polsce. Z tym miastem pozostał związany prawie przez całe życie.

Talent muzyczny przejawiał od najmłodszych lat. Uczył się w klasie skrzypiec szkoły muzycznej w Krakowie, szybko jednak zainteresował się klarnetem, a następnie saksofonem.

W okresie nauki, dzięki przychylności Alojzego Thomysa, starał się rozwijać swoje zainteresowanie muzyką taneczną, dixielandem, stylem chicagowskim, swingiem, oraz saksofonistami – Colemanem Hawkinsem, Benem Websterem i Stanem Getzem.

JAZZ

Jazz zaczął grać jako 17-latek. Grywał w krakowskich knajpach, zarabiając pieniądze na utrzymanie rodziny.

„Z jazzem nawiązałem kontakt bardzo wcześnie. Miałem taki etap, że nie wyobrażałem sobie, że może mi się coś podobać, poza jazzem tradycyjnym. Do saksofonu doszedłem przez klarnet. W 1959, z pomocą rodziców, kupiłem sobie saksofon tenorowy, a to był atut, który otwierał drzwi nawet do Piwnicy pod Baranami. Ale najważniejszy był lokal krakowskiego Jazz Clubu, mieszczący się w średniowiecznej kamienicy przy ul. św. Marka. Niewtajemniczonym bardzo trudno było się tam dostać. Zobaczyłem tam całą krakowską czołówkę – Drążka Kalwińskiego, Wojtka Karolaka, Gucia Dyląga. Nie było łatwo się do nich zbliżyć, bo to byli ludzie, działający na innym pułapie. Ale na jakimś jamie odważyłem się, i wydałem kilka dźwięków. Ktoś powiedział: „Ty, stary, ty nawet nieźle swingujesz!”. To mnie zmobilizowało” – opowiadał Janusz Muniak w wywiadzie dla „Jazz Forum” w 1977.

Debiutował oficjalnie w 1960, w wieku 19 lat, w lubelskim zespole pianisty Witolda Miszczaka. Zespół okazał się dobrą szkołą jazzowego grania.

Jednak Muniak od początku starał się grać głównie w Krakowie – w klubach i nocnych lokalach. Wybrał Kraków, bo nie było równie jazzowego miasta. W Jazz Clubie przy św. Marka 15 pojawiały się wielkie nazwiska – Andrzej Trzaskowski, Krzysztof Komeda, Andrzej Makowicz, Tomasz Stańko, i pierwsze legendarne zespoły – Jazz Darings, kwintet Trzaskowskiego.

W Zakopanem, Muniak zetknął się z kontrabasistą, Jackiem Ostaszewskim. Grali razem w zespole perkusisty Wiesława Schoenborna, w miejscowych knajpach – Wierchy i Morskie Oko. Tam Janusz został zauważony.

MUNIAK & STAŃKO – JAZZ DARINGS

W 1963 otrzymał zaproszenie do zespołu Jazz Darings Tomasza Stańko, w którym grał wówczas, poznany przez Janusza w Zakopanem, Jacek Ostaszewski.

Była to pierwsza formacja w Europie, grająca free jazz, inspirowany koncepcjami kwartetu Ornette’a Colemana. Po dołączeniu Muniaka, zespół tworzyli:
Tomasz Stańko – trumpet
Janusz Muniak – sax
Jacek Ostaszewski – bass
Wiktor Perelmuter – drums.
Muniak zajął miejsce pianisty, Adama Makowicza (wtedy jeszcze – Matyszkowicza), który dostał angaż do kwintetu Andrzeja Kurylewicza. Jazz Darings był więc zespołem bez fortepianu. Grali głównie utwory Ornette’a Colemana.

Słynny niemiecki krytyk i propagator jazzu, Joachim Ernst Berendt, autor biblii jazzu „Das Jazz Buch” („Wszystko o jazzie”), pisał, że „Jazz Darings byli pierwszym zespołem free-jazzowym w Europie, a Janusz Muniak – pierwszym europejskim saksofonistą, który grał muzykę Colemana„.

MUNIAK & TRZASKOWSKI

Do końca 1963, który uznaje się za datę przełomu w muzycznym myśleniu pianisty i kompozytora, Andrzeja Trzaskowskiego, w jego kompozycjach dominował bebop oraz hard bop. Następnie, uznał on, że możliwości uprawiania tej muzyki wyczerpały się. Zradykalizował język muzyczny, rozwijając własną wizję FREE JAZZU.

TRZASKOWSKI QUINTET – JAZZ JAMOREE 1964

Po powrocie z USA, w 1963 Andrzej Trzaskowski przemianował swój zespół The Wreckers na Kwintet Andrzeja Trzaskowskiego – bardziej bezpieczny z nazwy wobec ówczesnej władzy. Zespół tworzyli Tomasz Stańko, Janusz Muniak, Jacek Ostaszewski i Adam Jędrzejowski.

W 1963 i 1964 kwintet koncertował w Niemczech, Włoszech, Szwajcarii, Jugosławii, NRD i Belgii.

Kwintet Trzaskowskiego wystąpił na Jazz Jamboree ’64. Zapis tego koncertu znalazł się na albumie „Jazz Jamboree ’64 Vol. 1”, wydanym w 2015. Kwintet wykonał wówczas premierowo prawie 10-minutową kompozycję Tomasza Stańko „Kwinty / Quints”:
Andrzej Trzaskowski Quintet – „Kwinty / Quints” from „Jazz Jamboree 1964”
Andrzej Trzaskowski – piano
Tomasz Stańko – trumpet
Janusz Muniak – alto sax
Jacek Ostaszewski – bass
Adam Jędrzejowski – drums

TRZASKOWSKI QUINTET – „SYNOPSIS” 1965

W styczniu 1965, kwintet Trzaskowskiego nagrał legendarny, 3-częściowy, ponad 18-minutowy utwór „Synopsis”. Był to punkt zwrotny w twórczości i poglądach estetycznych Trzaskowskiego. Na utwór złożyły się kompozycje „Expression I”, „Expression II” oraz „Impression”. Wersja jazzowa i orkiestrowa powstały w 1965.

„Warstwę melodyczną tworzą tu sekwencje dodekafoniczne, z elementami serializmu, polimetrii, ze zmiennymi podziałami rytmicznymi, kontrolowanego aleatoryzmu oraz rozwiązań sonorystycznych” (empik.com). W nagraniach wyróżniały się wybitne partie solowe Janusza Muniaka:

Andrzej Trzaskowski Quintet – „Synopsis” (Jazz Version) 1965
Andrzej Trzaskowski – piano
Tomasz Stańko – trumpet
Janusz Muniak – alto sax, soprano sax
Jacek Ostaszewski – bass
Adam Jędrzejowski – drums

Utwór „Synopsis trafił na składankę „The Andrzej Trzaskowski Quintet” z 1965.

„THE ANDRZEJ TRZASKOWSKI QUINTET” 1965

Kompilacja „The Andrzej Trzaskowski Quintet”, opracowana w styczniu w 1965, i wydana w tym samym roku, w serii Polish Jazz Vol. 4, zawierała materiał z koncertów formacji w Warszawie w 1965

„Czwarta płyta serii Polish Jazz, z nagraniami Kwintetu Andrzeja Trzaskowskiego, jest jedną z najwybitniejszych pozycji zbioru. Nagrana w styczniu 1965, stanowi – obok „Astigmatic” Komedy – manifest twórczy dla jazzu polskiego tamtych lat. Wpływu jej autora na rozwój tego gatunku muzyki w Polsce nie sposób przecenić. Wiernie oddaje kunszt kompozytorski lidera, jego styl improwizacyjny i charakterystyczną poetykę utworów. Warstwę melodyczną tworzą sekwencje dodekafoniczne, z elementami serializmu, polimetrii, ze zmiennymi podziałami rytmicznymi, kontrolowanego aleatoryzmu oraz rozwiązań sonorystycznych

Wielką wartością płyty są partie solowe członków kwintetu. Błyskotliwy Tomasz Stańko, grający wówczas bardziej otwartym i pełnym dźwiękiem niż w późniejszych latach, Janusz Muniak – poszukujący, rozdarty między tradycją a free jazzem. Subtelna, zniuansowana, uważnie słuchająca lidera sekcja Ostaszewski / Jędrzejowski, podkreśla jazzowy charakter całości. Pianistyka Trzaskowskiego, jednej strony – precyzyjna realizacja własnego zapisu partytury, z drugiej – zrównoważone, swingujące partie solowe. Trzaskowski umiał łączyć odległe estetyki, i adaptować je dla potrzeb własnych kompozycji, które cechował niepowtarzalny styl, stając się z czasem znakiem rozpoznawczym polskiej szkoły jazzu. I na tym polegała wielkość Andrzeja Trzaskowskiego” (empik.com). Skład na płycie:
Andrzej Trzaskowski – piano
Tomasz Stańko – trumpet
Janusz Muniak – alto sax, soprano sax
Jacek Ostaszewski – bass
Adam Jędrzejowski – drums
„Wariacje na temat 'Chmiela’ ” from „The Andrzej Trzaskowski Quintet” 1965

„Requiem dla Scotta La Faro / Requiem for Scotty” from „The Andrzej Trzaskowski Quintet” 1965

„Ballada z Silverowską kadencją / A Ballad with Cadence in Horace Silver’s Style” from „The Andrzej Trzaskowski Quintet” 1965 https://www.youtube.com/watch?v=6jylV-jrv_s
„Post Scriptum” from „The Andrzej Trzaskowski Quintet” 1965

Następnie, kwintet odbył trasę koncertową w Włoszech, Szwajcarii, Jugosławii, Belgii i Niemczech, zakończoną festiwalem jazzowym w Norymberdze.

TRZASKOWSKI SEXTET feat. TED CURSON – JAZZ JAMBOREE 1965

Formacja Trzaskowskiego powróciła na Jazz Jamboree w 1965, ale tym razem jako Andrzej Trzaskowski Sekstet, dodatkowo z amerykańskim trębaczem, Tedem Cursonem, który wcześniej grał z Charlesem Mingusem. W zespole znaleźli się wówczas Włodzimierz Nahorny, Janusz Muniak (obaj w tym czasie zaledwie 25-letni), Jacek Ostaszewski i Adam Jędrzejowski. Wykonali prawie 13-minutowy utwór „Bluebeard”, autorstwa Andrzeja Trzaskowskiego:
Andrzej Trzaskowski Sextet – „Bluebeard” from „Jazz Jamboree ’65”
Andrzej Trzaskowski – piano
Włodzimierz Nahorny – alto sax
Janusz Muniak – soprano sax
Jacek Ostaszewski – bass
Adam Jędrzejowski – drums
Guest: Ted Curson – trumpet

TRZASKOWSKI SEXTET – „SEANT” 1967

Na przełomie 1965 i 1966 Sekstet Trzaskowskiego nagrał album „Seant”, wydany w 1967, w serii Polish Jazz Vol. 11. Album ten doskonale ilustrował poziom jazzu w Polsce lat 60. – prawdziwie złotego okresu tej muzyki. Znalazła się tam słynna wariacja na temat melodii ludowej „Oj tam, u boru”, oraz rozbudowana, prawie 25-minutowa „Cosinusoida”, z solówką Janusza Muniaka na sopranie:
Andrzej Trzaskowski – piano
Ted Curson – trumpet
Włodzimierz Nahorny – alto sax
Janusz Muniak – soprano sax
Jacek Ostaszewski – bass
Adam Jędrzejowski – drums
„Seant” 1967

„Wariacja na temat 'Oj tam, u boru’ ” from „Seant” 1967

„Cosinusoida” from „Seant” 1967

Nagranie albumu „Seant” zbiegło się w czasie z powstaniem innej, fundamentalnej dla polskiego jazzu płyty – „Astigmatic” Krzysztofa Komedy.

KRZYSZTOF KOMEDA – MUZYKA ILUSTRACYJNA

Współpracując ze Stańko i Trzaskowskim, Janusz Muniak rozpoczął równocześnie wspólne granie z Krzysztofem Komedą.

Jeszcze latem 1965, wystąpili na festiwalu w Bledzie w Jugosławii, w trio, z Andrzejem Dąbrowskim na perkusji.

W latach 1966-1967 Janusz Muniak nagrał z Komedą trzy utwory ilustracyjne – „Cages / Klatki” (1966), „Wicklar Basked / Wiklinowy kosz” (1967) oraz „Laterna Magica” (1967).

Do utworu „Cages / Klatki” z 1966 Mirosław Kijowicz nakręcił film animowany. Obraz nawiązywał do tematyki konfliktu w systemie totalitarnym. Odniesienia do nazistowskich obozów koncentracyjnych mocno przemawiały do widza dzięki schematycznym, czarno-białym zdjęciom, zdominowanym przez pionowe pasy – zamaskowane paski drelichów więźniów. Kijowicz przedstawił tu skomplikowaną relację między więźniem a jego strażnikiem:
Krzysztof Komeda – „Cages / Klatki”, filmed by Mirosław Kijowicz 1966

Mirosław Kijowicz nakręcił także film animowany do utworu Komedy „Wicklar Basked / Wiklinowy kosz” z 1967. Film ten to groteskowa opowieść o człowieku, dźwigającym na plecach kosz, pełen elementów, z których tworzy małe istotki. Następnie ożywia je, i usiłuje nauczyć, by dążyły do celu, który on im wyznaczył. To jednak powoduje konflikt – ludziki odmawiają posłuszeństwa i niszczą swojego twórcę. Same jednak solidarnie dążą do własnego, wyznaczonego już przez siebie samych, celu:

Krzysztof Komeda – „Wicklar Basked / Wiklinowy kosz”, filmed by Mirosław Kijowicz 1967

ROCK, MUZYKA ROZRYWKOWA, ORKIESTRY. NIEMEN i INNI

W drugiej połowie lat 60., po przeprowadzeniu się z Krakowa do Warszawy, Janusz Muniak dostał etat w Orkiestrze Polskiego Radia pod dyrekcją Edwarda Czernego i Bogusława Klimczuka. Brał udział w niezliczonych sesjach radiowych, nagrywał m.in. muzykę Jerzego Dudusia Matuszkiewicza do słynnych seriali telewizyjnych.

„DZIWNY JEST TEN ŚWIAT” 1967

Muniak był też, jak okazało się, jednym z pierwszych jazzmanów, którzy podjęli współpracę z muzykami rockowym. Zrobił to jeszcze przed Zbigniewem Namysłowskim i Włodzimierzem Nahornym.
W 1967 Muniak zagrał na pierwszym autorskim albumie Czesława Niemena z Akwarelami – „Dziwny jest ten świat”:
Czesław Niemen – vocal, piano,organ
Tomasz Jaśkiewicz – guitar
Marian Zimiński – piano, organ
Janusz Muniak – alto sax
Paweł Brodowski – bass guitar
Tomasz Butowtt – drums, percussion
Alibabki – backing vocals
„Dziwny jest ten świat” 1967

Janusz Muniak udzielał się w tym czasie w wielu innych formacjach muzycznych.

Występował w Orkiestrze Polskiego Radia i Telewizji Studio S1 pod dyrekcją Andrzeja Trzaskowskiego, grał w Big Bandzie Polskiego Radia, ze Studiem Jazzowym Polskiego Radia pod dyrekcją Ptaszyna, oraz w Towarzystwie Nostalgicznym Swingulans. Do Studia Jazowego, Ptaszyn zapraszał najwybitniejszych przedstawicieli polskiej sceny jazzowej. Byli to Krzysztof Komeda, Zbigniew Seifert, Zbigniew Namysłowski, Wojciech Karolak, Janusz Muniak, Włodzimierz Nahorny, Andrzej Trzaskowski czy Tomasz Stańko. 18 grudnia 2020 ukazał się 5-płytowy zestaw „Jan Ptaszyn Wróblewski – Studio Jazzowe PR 1969-1978”.

Muniak był także sidemanem, nagrywającym muzykę rozrywkową. Z jego umiejętności korzystali Novi Singers, Niebiesko-Czarni, Dżamble, Skaldowie, Quorum, Maryla Rodowicz, Stan Borys, Piotr Figiel, No To Co, duet Danuta Rinn i Bogdan Czyżewski.

W latach 70. grał okresową muzykę taneczną, na luksusowych statkach pasażerskich Norwegian Cruise Line, na których opłynął Ziemię kilka razy.

STAŃKO QUARTET

W 1967 powstał pierwszy autorski kwartet Tomasza Stańko, w składzie:
Tomasz Stańko – trumpet
Janusz Muniak – tenor sax, soprano sax, flute
Jan Gonciarczyk – bass
Janusz Stefański – drums.
Już w 1967 Muniak wystąpił z kwartetem Stańko na Jazz Jamboree.

STAŃKO QUINTET

W 1969 zespół został przekształcony w kwintet, ze Zbigniewem Seifertem na saksofonie i skrzypcach. Po odejściu Jana Gonciarczyka, w 1969 kontrabasistą grupy został Bronisław Suchanek.

Od tego czasu, aż do zakończenia działalności w 1973, skład Tomasz Stańko Quintet nie uległ zmianie. Prawdziwym przełomem był międzynarodowy debiut na festiwalu Berliner Jazztage ’70. „Graliśmy pośród samych gwiazd. I to my dostaliśmy największa owację” – opowiadał Tomasz Stańko. Dla Stańko i Seiferta, którzy już wtedy byli gwiazdami jazzu w Polsce, był to początek kariery światowej. Spektakularny sukces na Berliner Jazztage ’70 otworzył przed formacją sceny europejskie. Grali na wszystkich najważniejszych festiwalach – w Berlinie, Altenie, Norymberdze, Sztokholmie.

W 1973 koncerty Muniaka z kwintetem Stańko wywołały sensację na festiwalu w norweskim Pori, a także podczas trasy koncertowej w USA, m.in. w Nowym Jorku i podczas Newport Jazz Festival ’73.

„Tomasz Stańko Quitnet była to najważniejsza polska formacja przełomu lat 60. i 70. Zespół free-jazzowy, traktujący kompozycje jako szkice, inicjujące muzyczną akcję, jako odskocznię do frenetycznych, często kolektywnych improwizacji” (jazzforum.com.pl).

Zespół do dziś uważany jest za jeden z kamieni milowych rozwoju jazzu w Polsce i Europie.

Muzyka, tworzona przez kwintet, zarejestrowana została na trzech płytach.

STAŃKO QUINTET – „MUSIC for K.” 1970

Płyta „Music for K.” z 1970 dedykowana była zmarłemu w 1969 Krzysztofowi Komedzie, w którego zespołach Stańko grał, i którego muzyka miała na niego duży wpływ. Album nagrany został w Warszawie, w styczniu 1970, w składzie:
Tomasz Stańko – trumpet
Janusz Muniak – tenor sax
Zbigniew Seifert – alto sax
Bronisław Suchanek – bass
Janusz Stefański – drums
Tomasz Stańko Quintet – „Music for K” Full Album 1970

STAŃKO QUINTET – „JAZZMESSAGE from POLAND” 1972

„Jazzmessage from Poland” z 1972 to album koncertowy. Nagrania zarejestrowano w Niemczech, 28 maja 1972, podczas festiwalu jazzowego w Parktheater w Iserlohn. Album wydała niemiecka wytwórnia JG Records. Skład:
Tomasz Stańko – trumpet
Janusz Muniak – soprano sax, tenor sax, flute, percussion
Zbigniew Seifert – violin, alto sax
Bronisław Suchanek – bass
Janusz Stefański – drums, percussion
Tomasz Stańko Quintet – „Jazzmessage from Poland”, Full Album 1972

STAŃKO QUINTET – „PURPLE SUN” 1973
„Purple Sun” z 1973 to płyta, zaliczana do jazzowej awangardy. Była to trzecia i ostatnia płyta pierwszego kwintetu Tomasza Stańko. Dotychczasowego basistę, Bronisława Suchanka, zastąpił tutaj Hans Hartmann. Płyta została nagrana na żywo, 9 marca 1973, w Musikhochschule w Monachium. Winylowy LP wydany został przez niemiecką wytwórnię Calig Records. Skład:
Tomasz Stańko – trumpet
Janusz Muniak – soprano sax, tenor sax, flute, percussion
Zbigniew Seifert – violin, alto sax
Hans Hartmann – bass
Janusz Stefański – drums, percussion
Tomasz Stańko Quintet – „Purple Sun” Full Album 1973

STAŃKO QUINTET – JAZZ JAMBOREE 1973

„FLAIR – PIECE for DIANA”

28 października 1973 kwintet wystąpił na Jazz Jamboree ’73, w Sali Kongresowej w Warszawie. Podczas festiwalu, kwintet wykonał prawie 30-minutowy utwór „Flair – Piece for Diana”, autorstwa Tomasza Stańko:
Tomasz Stańko Quintet – „Flair – Piece for Diana” Live @ Jazz Jamboree 1973
Tomasz Stańko – trumpet
Janusz Muniak – soprano sax
Zbigniew Seifert – violin
Bronisław Suchanek – bass
Janusz Stefański – drums

Janusza Muniaka można usłyszeć na albumie koncertowym „Tomasz Stańko w Pałacu Prymasowskim”, wydanym w 1983, przez PolJazz. To zapis dwóch koncertów – solowego nagrania Tomasza Stańko z kwietnia 1982, dokonanego w warszawskim Pałacu Prymasowskim, oraz koncertu formacji Tomasz Stańko Quintet na Jazz Jamboree 1973:
Tomasz Stańko – trumpet
Janusz Muniak. – tenor sax, soprano sax
Zbigniew Seifert – violin
Bronisław Suchanek – bass
Janusz Stefański – drums
„Flair – Piece for Diana” 1973

Jeszcze w tym samym roku, u szczytu możliwości, kwintet rozwiązał się. Każdy z muzyków poszedł własną drogą.

SPPT CHAŁTURNIK

W latach 1974-1977 Muniak występował okazjonalnie, z luminarzami polskiego jazzu, w zespole Ptaszyna Stowarzyszenie Popierania Prawdziwej Twórczości SPPT Chałturnik. Ta niezwykła formacja, złożona wyłącznie z jazzmanów nowoczesnych, grała muzykę, będącą pastiszem big bandów lat 20. i 30., muzykę, w której było miejsce na humor i wygłupy. Wszyscy wygłupiali się, ale celował w tym Muniak, który m.in. popisywał się grą na saksofonie, podłączonym do odkurzacza.

Janusz Muniak był gwiazdą tego zespołu, wesołkiem i maskotką. Grał na saksofonie, flecie, a nawet na skrzypcach.

I śpiewał, parodiując stare przeboje. Największym hitem było „Kto tak pięknie gra?” – parafraza przedwojennego standardu „Sweet Sue”:

Janusz Muniak – „Słoneczny chłopak i słodka Sue, czyli Alexander’s Swanee River”

https://www.youtube.com/watch?v=uKzG4yognmc

Pod koniec 1974, ogromną popularność przyniosła Muniakowi, śpiewana z Chałturnikiem, w duecie z Łucją Prus, piosenka „Moja droga, ja cię kocham”, będąca parodią hitu Bobby’ego Vintona „My Melody of Love”:

Janusz Muniak & Łucja Prus – „Moja droga, ja cię kocham”

Janusz wystąpił m.in. na albumie „SPPT Chałturnik” z 1974, nagranym w doborowym składzie:
Jan Ptaszyn Wróblewski – tenor sax, harmonica, leader
Tomasz Ochalski – piano
Zbigniew Namysłowski – alto sax
Janusz Muniak – tenor sax, soprano sax, vocal
Tomasz Szukalski – tenor sax, bass clarinet, clarinet
Jan Jarczyk – piano, trombone
Zdzisław Piernik – tuba
Bronisław Suchanek – bass
Jerzy Bezucha – percussion
„El condor pasa” from „SPPT Chałturnik” 1974

Po powrocie do Krakowa, Muniak został wybrany prezesem krakowskiego oddziału Polskiego Stowarzyszenia Jazzowego. Wbrew kryzysowi i trudnościom finansowym, kontynuował prowadzenie kolejnych edycji Zaduszek Jazzowych w Krakowie – najstarszego festiwalu jazzowego w Europie.

ZESPOŁY AUTORSKIE

Dopiero od 1976, już jako w pełni ukształtowany muzyk, Janusz Muniak zdecydował się prowadzić własne zespoły.

Po rozpadzie kwintetu Tomasza Stańko, koledzy rozjechali się po świecie. Janusz musiał znaleźć dla siebie nowe miejsce. Przez pewien czas, grał w zespole Jana Jarczyka. Gdy także Jarczyk wyjechał do Skandynawii, Muniak założył pierwszy zespół, który funkcjonował pod jego nazwiskiem, jako Janusz Muniak Quartet bądź Janusz Muniak Quintet.

MUNIAK QUINTET – „QUESTION MARK” 1978

Z kwintetem nagrał pierwszą autorską płytę – „Question Mark” z 1978, debiut, stanowiący podsumowanie dwudziestu lat doświadczeń artystycznych saksofonisty:
Janusz Muniak – tenor sax, soprano sax
Marek Bliziński – guitar
Paweł Perliński – piano, electric piano
Andrzej Dechnik – bass
Jerzy Bezucha – drums, percussion
„Question Mark”, Full Album 1978

Album „Question Mark” został wznowiony w 2016, w serii Polish Jazz.

„Reedycję przygotowano z niezwykłą starannością. Autorem odświeżonego brzmienia jest wybitny reżyser dźwięku, Jacek Gawłowski. „Question Mark” jest pierwszą autorską płytą Muniaka, jedyną w serii Polish Jazz i jedną z najważniejszych w muzycznej biografii artysty. Tematy Muniaka są świetnie napisane, lapidarne, zwięzłe, o dużej dynamice, wyzwalające znaczny potencjał energii w improwizacjach. Lider prowadzi swoje myśli pewnie, soczystym, rasowym dźwiękiem. Jak sam kiedyś mówił, „w muzyce nigdy nie jest tak, że wszystko wolno. Swoboda może być w doborze środków, jednak za tą swobodą musi iść ogromna kontrola. Inaczej nie będzie muzyki, tylko bełkot” (polskienagrania.com.pl).

W 1978, w dorocznej ankiecie wpływowego pisma „Down Beat”, amerykańscy krytycy wymienili nazwisko Muniaka wśród najlepszych saksofonistów tenorowych, zasługujących na szerokie uznanie.

MUNIAK QUARTET & DON CHERRY – JAZZ JAMBOREE 1980

W 1980 koncert kwartetu Janusza Muniaka z Donem Cherry należał do największych sensacji Jazz Jamboree ’80:
Don Cherry & Janusz Muniak Quartet – Live @ Jazz Jamboree 1980
Janusz Muniak – soprano sax, tenor sax
Pierre Pausgen – piano, electric piano
Andrzej Cudzich – bass
Jerzy Bezucha – drums
Guest: Don Cherry – pocket trumpet, melodica, percussion, vocal

MUNIAK QUARTET – „PLACEBO” 1982

11 grudnia 1982 Janusz Muniak Quartet nagrał w studiu radiowej Trójki płytę „Placebo”, obejmującą takie gatunki i style, jak jazz-funk, cool jazz oraz fusion. Znalazły się tu cztery kompozycje lidera, w tym funk-rockowa „Funky dla pani Hanki”, i piękna ballada liryczna „Nie bądź na mnie zła, kiedy wracam z trasy”. Muzycy na albumie:
Wojciech Puszek – piano
Janusz Muniak – soprano sax, tenor sax
Andrzej Cudzich – bass
Krzysztof Zawadzki – drums
„Placebo”, Full Album 1982

JAZZ JAMBOREE 1985

W 1985 zespół Muniaka wystąpił na Jazz Jamboree ’85, z legendarnym pianistą, Hankiem Jonesem:
Janusz Muniak – Live @ Jazz Jamboree 1985

MUNIAK QUARET – „CRAZY GIRL” 1986

W 1986 wydano płytę kwartetu Muniaka „Crazy Girl”, z czterema zaledwie utworami, ale każdy z nich trwał ok. 10 minut. Były to „Crazy Girl” Krzysztofa Komedy, „You Taught My Heart to Sing” McCoy Tynera, „I’ll Remember April” Dona Raye’a, oraz autorski „Znienacka”. Sporo tu było fusion jazzu oraz free jazzu, które to gatunki nie były ulubionymi Muniaka, co nie znaczy, że nie grał ich po mistrzowsku.

Album nagrany został na żywo, w klubie Rotunda w Krakowie, podczas Jazz Meeting ’86, w składzie:
Janusz Muniak – tenor sax
Wojciech Puszek – piano
Zbigniew Wegehaupt – bass
George Buckner – drums
„Crazy Girl” (Krzysztof Komeda) 1986

„Znienacka” (Janusz Muniak) from „Crazy Girl” 1986

Brzmienie zespołów Muniaka oscylowało pomiędzy free i mainstreamem.

„Możemy odejść w każdą stronę, a potem powrócić, grać w tonacji i poza tonacją, ale zawsze wiemy, gdzie jesteśmy, jak znaleźć wyjście z najtrudniejszej sytuacji” – mówił Muniak.

Jednak, z upływem czasu, Muniak stawał się coraz bardziej koryfeuszem środkowego nurtu. I tą ścieżką podążał już do końca życia.

RÓŻNE SKŁADY. LATA 90.

Od połowy lat 90., Muniak koncertował i nagrywał w zmiennych składach, m.in. ze Zbigniewem Wegehauptem , Michałem Miśkiewiczem, Michałem Tokajem, Darkiem Oleszkiewiczem, Kazimierzem Jonkiszem, Leszkiem Możdżerem, Pawłem Kaczmarczykiem, Sławkiem Kurkiewiczem oraz innymi czołowymi polskimi jazzmanami.

Ukazały się trzy kolejne autorskie płyty:
„You Know These Songs?” (1994)
Janusz Muniak – tenor sax
Zbigniew Wegehaupt – bass
Michał Miśkiewicz – drums.

„Not So Fast” (1995)
Janusz Muniak – tenor sax, soprano sax
Michał Tokaj – piano
Darek Oleszkiewicz – bass
Kazimierz Jonkisz – drums.

„One and Four” (1997)
Janusz Muniak – tenor sax
Leszek Możdżer – piano
Karol White – guitar
Sławek Kurkiewicz – bass
Michał Miśkiewicz – drums.
W 1999 nagrał, wspólnie z Wojtkiem Karolakiem i Kazimierzem Jonkiszem, album „Spotkanie”.

JAZZ CLUB U MUNIAKA

Od 1991 Janusz Muniak prowadził w Krakowie pierwszy prywatny Jazz Club „U Muniaka”, przy ul. Floriańskiej 3. Klub funkcjonuje do dziś.

Grali tam najważniejsi na świecie – Joe Lovano, Wynton Marsalis, Eddie Henderson, Rusty Jones, James Cammack, Ronnie Burrage. W klubie odbyły się ważne wystawy malarstwa i rzeźby najbliższych przyjaciół Muniaka – Zbigniewa Rabsztyna (1992) i Wojciecha Firka (1993).

Naukę u Muniaka, w jego krakowskim klubie, a także podczas Jazz Campingów na Kalatówkach, pobierali niemal wszyscy polscy muzycy, grający dziś jazz głównego nurtu – od Leszka Możdżera i Pawła Kaczmarczyka po najmłodsze pokolenie.

Marcin Ślusarczyk: „Słyszałem pana Janusza jako nastolatek, i marzyłem, że może kiedyś ja z nim, ja dla niego. I pewnego dnia podszedł do mnie w klubie, zapytał, dlaczego z nim nie gram. Na co ja, że jak? Na scenie? Razem? Testował mnie, słuchał godzinami, poprawiał, szlifował. A potem wpuścił na scenę. Przepraszam, ja mówię o graniu, a tu chodziło o coś więcej. O czucie jazzu. Te wszystkie subtelności, łapanie w lot rzeczy, których nie da się przekazać słowami. Bo jazz to była magia, przynajmniej w wykonaniu Muniaka. Nie lubił popisywania się i sam tego nie robił. Wystarczyły cztery nuty i wokół nich budował muzykę, cztery nuty! Żadnego kombinowania, woltyżerki, po prostu czystość dźwięku”.

Łukasz Żyta: „Mój tata był muzykiem i zabrał mnie, dwunastolatka, w trasę. Wtedy poznałem Muniaka. No i po zawodach, jeżeli pani wie, co mam na myśli. Gdy miałem 19 lat – stanąłem przed nim. Mówi: graj. No fajnie, ale co mam grać? Przecież perkusiści nie tworzą muzyki, oni ją dopełniają. Uparł się, że mam pokazać, jak czuję rytm. Kilka godzin to trwało, byłem wyczerpany. Muniak miał taki zwyczaj, że opieprzał nas w trakcie koncertu, przy ludziach. Odwracał się i syczał: to nie tak, tamto też nie; tempo się chwieje. On to słyszał, wyczuwał. Zapytałem go, bo mnie w końcu krew zalała, czy może mi zwracać uwagę po koncercie. On, zdziwiony, mówi: Żytka, jeżeli nie powiem ci na scenie, co mam do ciebie, to potem zapomnę. Byli tacy, którzy rzucali pałeczkami i wychodzili. To nie była dyktatura, nic z tych rzeczy; raczej mądrość człowieka, który kochał muzykę i nie pozwalał jej krzywdzić. Free jazz? Proszę bardzo, ale improwizacja wymaga poważnego traktowania – nie ma, że bierzesz i miksujesz byle jak. Szanuj dźwięki, kochaj je – to trzeba było pamiętać”.

Maciej Adamczak: „Muniak grał prawdę. Nuty nutami, perfekcja perfekcją, a prawda i szczerość najważniejsze. Tego nie da się nauczyć, mówiąc o tym, to trzeba pokazać samym sobą. Niewielu potrafi. Poza Muniakiem. Pewnie dlatego tylu nas przyjeżdżało do niego: umiał słuchać, co mamy do powiedzenia instrumentami. Tak, to prawda, przeprowadziłem się do Krakowa dla Muniaka” (krakow.wyborcza.pl)

Janusz Muniak & Marcin Ślusarczyk & Wojtek Groborz Trio – Live @ U Muniaka Jazz Club 2007

Janusz Muniak Quintet – „Get Out of Town”, Live @ U Muniaka Jazz Club, Audio 2011
Janusz Muniak – tenor sax
Marcin Ślusarczyk – alto sax
Piotr Pianohooligan Orzechowski – piano
Alan Wykpisz – bass
Patryk Dobosz – drums

Fani narzekali, że Janusz Muniak wydaje mało płyt. Zapraszał ich więc na swoje koncerty. A grał często i czasem przez wiele godzin.

Na festiwalu Jazzowa Wiosna Zakopane 2010 wystąpił ze swoim kwartetem w karczmie Biały Potok. Sztandarowy standard „Body and Soul” zagrał z takim uczuciem, że wzruszył wszystkich. Potem było jam session do piątej nad ranem. Muniak dał z siebie wszystko, a młodzi jazzmani, w tym pianista Paweł Kaczmarczyk, z zapałem dotrzymywali mu kroku.

Kiedy na Bielską Zadymkę Jazzową nie dojechał saksofonista Joe Lovano, który miał tam wystąpić z legendarnym pianistą Hankiem Jonesem, ten ostatni zażyczył sobie Janusza Muniaka. Naszego saksofonistę dowieziono do Bielska-Białej z Krakowa. I odbył się wspaniały koncert.

„JUST FRIENDS” 2000

Z najnowszego okresu działalności Janusza Muniaka pochodzi płyta „Just Friends” z 2000:
Janusz Muniak – soprano sax, tenor sax
Tomasz Grzegorski – tenor sax
Marcin Ślusarczyk – alto sax
Michał Tokaj – piano
Maciej Adamczak, Sławek Kurkiewicz – bass
Michał Miśkiewicz, Sebastian Frankiewicz – drums.
Janusz Muniak Quartet @ Harris Piano Jazz Bar – „Just Friends”, Audio 2015
Janusz Muniak – tenor sax
Paweł Kaczmarczyk – piano
Maciej Adamczak – bass
Sebastian Frankiewicz – drums

„ANNIE” 2002

Autorską dyskografię Muniaka z przełomu wieków uzupełnia album „Annie” z 2002:
Janusz Muniak – tenor sax, soprano sax
Piotr Wyleżoł – piano
Adam Kowalewski – bass
Łukasz Żyta – drums
„Late-night-out-ism” from „Annie” 2002

„CONTEMPLATION” 2015

W listopadzie 2015 ukazał się ostatni autorski album Muniaka – „Contemplation”, prezentujący dojrzały, wspólny projekt znakomitych muzyków:
Janusz Muniak – tenor sax
Joachim Mencel – piano
Willem von Hombracht – bass
Harry Tanschek – drums.
Na płycie znalazły się standardy amerykańskie, jak „Alone Together”, „What Are You Doing with the Rest of Your Life” czy „Body and Soul”, a także jedna kompozycja Komedy – „Moja ballada”, i jedna Muniaka – „Annie”:
„Contemplation” (McCoy Tyner) from „Contemplation” 2015

DOROBEK

Muniak koncertował z własnymi zespołami w wielu krajach. Wielokrotnie występował na festiwalach jazzowych – Festival International de Jazz de Montréal (Kanada), Leverkusener Jazztagen, Jazz Meeting Berlin, Berliner Jazz Tage, International New Jazz Meeting Altena, Internationale Jazzwoche Burghausen, Palatia Jazz Festival (Niemcy), Gulf Jazz Nights (Zjednoczone Emiraty Arabskie), Montreux Jazz Festival (Szwajcaria), Pori Jazz Festival (Finlandia), Jazz en Nord, Jazzy Colours Festival (Francja), Umbria Jazz Festival (Włochy), London Jazz Festival (Anglia), Kongsberg Jazz Festival (Norwegia), Stockholm Jazz Festival (Szwecja), Copenhagen Jazz Festival (Dania), North Sea Jazz Festival (Holandia).

Jego kariera obfitowała we współpracę m.in. z Tomaszem Stańko, Zbigniewem Seifertem, Krzysztofem Komedą, Adamem Makowiczem, Wojciechem Karolakiem, Janem Ptaszynem Wróblewskim, Zbigniewem Namysłowskim, Andrzejem Trzaskowskim, Michałem Urbaniakiem, Krzysztofem Sadowskim, Andrzejem Dąbrowskim, Włodzimierzem Nahornym, Romanem Dylągiem, Janem Jarczykiem, Ryszardem Styłą, Jarosławem Śmietaną, Ewą Bem, Łucją Prus, Andrzejem Zauchą.

Miał także okazję grać z takimi muzykami, jak Ronnie Burrage, George Cables, James Cammack, Don Cherry, Ted Curson, Art Farmer, Eddie Gladden, Dexter Gordon, Eddie Henderson, Freddie Hubbard, Hank Jones, Rusty Jones, Nigel Kennedy, Branislav Lala Kovačev, Joe Lovano, Branford Marsalis, Wynton Marsalis, Hank Mobley, Bennie Maupin, Emil Mangelsdorff, Takeo Moriyama, Joe Newman, Sal Nistico, Jasper van 't Hof, Aladár Pege, Rufus Reid, Akira Sakata, Archie Shepp, Charlie Ventura czy Yōsuke Yamashita.

W 1990 i 2006-2007 Janusz Muniak zwyciężał w ankiecie Jazz Top „Jazz Forum”, w kategorii Saksofon Tenorowy, a w 2011 został uznany za Najlepszego Jazzowego Saksofonistę w Polsce.

DYSKOGRAFIA autorska:
1978: Question Mark – Janusz Muniak Quintet
1983: Placebo – Janusz Muniak Quartet
1986: Crazy Girl – Janusz Muniak Quartet
1994: You Know These Songs? – Janusz Muniak
1995: Not So Fast – Janusz Muniak
1997: One and Four – Janusz Muniak
1998: Spotkanie – Muniak, Karolak, Jonkisz
2000: Just Friends – Janusz Muniak
2002: Annie – Janusz Muniak Quartet
2015: Contemplation – Janusz Muniak.

ODZNACZENIA:
1962 Złoty Helikon – nagroda Jazz Club Helikon w Krakowie
2015 Złoty Fryderyk, za całokształt osiągnięć artystycznych

2016 Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski, za wybitne zasługi w propagowaniu muzyki jazzowej (pośmiertnie).

OSTATNIE KONCERTY
30 grudnia 2015 wystąpił w Harris Piano Jazz Bar:
Janusz Muniak Quartet – Live @ Harris Piano Jazz Bar, Kraków, December 30, 2015
Janusz Muniak – tenor sax
Paweł Kaczmarczyk – piano
Maciej Adamczak – bass
Sebastian Frankiewicz – drums

31 grudnia 2015 Janusz Muniak przyszedł do swojego klubu, U Munika, na koncert sylwestrowy. „Odstawiony, pod krawatem, w białej koszuli. Zagrał jak nigdy przedtem. Coś mówił, że źle się czuje. Poszedł do apteki. Miła pani zmierzyła puls i wezwała karetkę. Jednak wówczas, Janusz wrócił do domu” (krakow.wyborcza.pl).
3 stycznia 2016 Janusz Muniak zagrał ostatni koncert, we własnym klubie. Podczas tego występu, jak i poprzednio w Harrisie, siedział na krzesełku, nie wstawał ani na chwilę:
„Just Friends” – Last Concert with Janusz Muniak, U Muniaka, January 3, 2016
Janusz Muniak – tenor sax
Jarosław Kaczmarczyk – tenor sax
Dominik Wywrocki – bass
Grzegorz Masłowski – drums

„Tego samego dnia, wnuk Janusza zadzwonił do szpitala, gdzie w końcu, po wielu godzinach złego samopoczucia, muzyk trafił. Wnuk usłyszał od lekarza: 'Zawał, przechodzony zawał! Jedenaście godzin z nim łaził. To nieprawdopodobne, proszę pana – jak można nie czuć, że boli?’. Leczono go przez miesiąc na oddziale intensywnej terapii, po wprowadzeniu w stan śpiączki farmakologicznej. Tliła się jeszcze nadzieja, choć mógł odejść w każdej chwili” (krakow.wyborcza.pl).
Ta chwila nadeszła w niedzielne popołudnie.

ŚMIERĆ

Janusz Muniak odszedł 31 stycznia 2016. Miał 74 lata.
Został pochowany na Cmentarzu Rakowickim w Krakowie.
„Pożegnanie Janusza Muniaka” – impresja filmowa https://www.youtube.com/watch?v=L9I7g3L6cwY

R.I.P. [*]

Posłuchajmy:
Janusz Muniak Quartet – „Soul Eyes”, Live @ Leverkusener Jazztage 2007
Janusz Muniak – tenor sax
Paweł Kaczmarczyk – piano

Maciej Adamczak – bass
Krzysztof Dziedzic – drums

Janusz Muniak Quartet – „There Is No Greater Love”, Live @ Leverkusener Jazztage 2007
Janusz Muniak – tenor sax
Paweł Kaczmarczyk – piano
Maciej Adamczak – bass
Krzysztof Dziedzic – drums

Janusz Muniak Quartet – „Just Friends”, Live @ Leverkusener Jazztage 2007
Janusz Muniak – tenor sax
Paweł Kaczmarczyk – piano
Maciej Adamczak – bass
Krzysztof Dziedzic – drums

Janusz Muniak Quartet – „Alone Together”, Live @ Leverkusener Jazztage 2007
Janusz Muniak – tenor sax
Paweł Kaczmarczyk – piano
Maciej Adamczak – bass
Krzysztof Dziedzic – drums

Janusz Muniak Quartet – Live @ Jazz Club Rynek 2008
Janusz Muniak – tenor sax
Paweł Kaczmarczyk – piano
Zbigniew Wegehaupt – bass
Paweł Dobrowolski – drums

Janusz Muniak Trio – Live @ 50th Anniversary with Saxophone, Tygmont 2010
Janusz Muniak – tenor ax
Wojtek Puszek – piano, organ, bass
Arek Skolik – drums

Janusz Muniak Sextet – Live @ Jazz Bez 2011
Janusz Muniak – tenor sax, soprano sax
Marcin Ślusarczyk – alto sax
Tomasz Grzegorski – tenor sax
Paweł Kaczmarczyk – piano
Maciej Adamczak – bass
Łukasz Żyta, Krzysztof Dziedzic – drums

Benefis Janusza Muniaka – Live @ Klub 22, Tarnogórskie Spotkania Jazzowe 2012 https://www.youtube.com/watch?v=Kq5tM7Q9y6k
Muniak / Karolak / Czerwiński – Live @ Klub Delta, Szczecin 2013
Janusz Muniak – tenor sax
Wojciech Karolak – Hammond organ
Adam Czerwiński – drums

Paweł Kaczmarczyk Directions in Music feat. Janusz Muniak – „Sunshower” (Stan Getz), Live @ Harris Piano Jazz Bar, Kraków 2013
Janusz Muniak – tenor sax
Paweł Kaczmarczyk – piano
Janusz Muniak – tenor sax
Maciej Adamczak – bass
Dawid Fortuna – drums

Weekend z Muniakiem – Live @ Harris Piano Jazz Bar, Kraków 2014
Janusz Muniak – tenor sax
Pawel Kaczmarczyk – piano
Wojciech Pulcyn – bass
Gašper Bertoncelj (Słowenia) – drums

Janusz Muniak Quartet – Live @ Harris Piano Jazz Bar, Kraków, 30 grudnia 2015
Janusz Muniak – tenor sax
Paweł Kaczmarczyk – piano
Maciej Adamczak – bass
Sebastian Frankiewicz – drums

Fot. 2013 (Jarosław Kruk) / Jazz Jamboree ’65: Andrzej Trzaskowski, Janusz Muniak, Ted Curson (Marek Karewicz) / 1972 Janusz Muniak i Tomasz Stańko (bibliotekapiosenki.pl) / Lata 70. (bibliotekapiosenki.pl) / SPPT Chałturnik (bibliotekapiosenki.pl) / 1980 (makowski.pl) / wybrane albumy

By Radosław Czapski • URODZINY •